Azərbaycanın qədim yaşayış məskənlərindən olan Xaçmaz rayonu 1930-cu ildə yaradılmışdır. Xaçmaz 1936-1937-ci illərdə şəhər tipli qəsəbə olmuşdur. 1963-cü ildə Xaçmaz rayonu ləğv edilib, ərazisi Quba və Qusar rayonlarına verilmişdir. 1965-ci ildə rayon yenidən bərpa edilmişdir.Belə güman edirlər ki, Xaçmaz adı vaxtilə bu ərazidə yaşamış və mübariz Hunn qəbilələri birliyinə daxil olmuş xaçmataka (xeçmatek) qəbiləsinin adından əmələ gəlmişdir. Sonradan bu ad transformasiyaya uğramışdır. VII əsrin ortalarından başlayaraq, mənbələrdə Xaçmaz şəklində rast gəlinir. Maraqlıdır ki, VII əsrin ikinci yarısında bu qəbilənin bir hissəsi indiki Oğuz rayonu ərazisinə köçub getmiş və orada Xaçmaz adlı kənd və eyni adlı qala
tikmişlər.Xaçmaz rayon Azərbaycanın şimal-şərq hissəsində yerləşir. Samur-Dəvəçi ovalığının bir hissəsi bu rayonun ərazisinə aiddir. Xaçmaz rayonu şimaldan Rusiya Federasiyası, qərbdən Qusar və Quba rayonları, cənubdan Şabran rayonu, şərqdən Xəzər dənizi ilə həmsərhəddir. Rayonun dəniz sərhəddi 70 km, Rusiya ilə sərhəddi 14 km təşkil edir. Rayon ərazisindən magistral avtomobil yolu və Bakı-Moskva dəmir yolu keçir.Rayon ərazisinin 20.800 hektarı meşələrlə örtülmüşdür. Rayonda 8 çay, 3 süni göl var. Rayonun florasında itburnu, sarmaşıq, dazı otu, yağı otu, ballı nanə və başqa dərman bitkiləri geniş yayılmışdır. Torpaqları çəmən-meşə, şabalıdı və açıq şabalıdıdır. Çəmən və kolluqlar geniş yayılmışdır. Xaçmaz faunasının əsas nüməyəndələri Çöl donuzu, yenot, qırqovul, kəklik və s.-dir. Sahil suları balıqla (külmə, kilkə, şamayı və s.) zəngindir. Termal və mineral su bulaqları vardır. Xaçmazda ovçuluq və balıqçılıq uçun yaxşı şərait var. Xaçmaz rayonu üçün yayı quraq keçən
mülayim isti yarımsəhra və quru çöl iqlimi səciyyəvidir. Yanvarda orta temperatur 1-2 °C, iyulda 23-24 °C-dir. İllik yağıntıların miqdarı 300–
400 mm-dir. Onuda qeyd edek ki, Xaçmaz rayonnun ərazisi – 1063,66 km2 əhalisi -175,035 min nəfərdir. Bununla yanaşı Xaçmaz rayonunda – 2
şəhər ( Xaçmaz, Xudat ) 12- qəsəbə, 137- kənd, 28- İnzibatiərazi dairəsi və 40 Bələdiyyəsi var. - Müasir müstəqil Azərbaycanın bütün rayonları
kimi, Xaçmaz da inkişafın yeni mərhələsini yaşayır. Bu inkişafın təməlində ulu öndər Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu, Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti İlham Əliyevin uğurla davam etdirdiyi siyasət dayanır. İqtisadi yüksəliş, sosial tərəqqi, mədəni intibah son illər Xaçmazın tarixi reallıqlardır. Xaçmazlılar bu reallıqlara dövlətimizin başçısı İlham Əliyevin yüksək diqqət və qayğısı sayəsində nailolurlar. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təsdiq etdiyi regionların sosial – iqtisadi inkişaf Dövlət proqramlarının, Xaçmaz rayon İcra Hakimiyyətnin Başçısı Şəmsəddin Xanbabayevin uğurlu icrası nəticəsində Xaçmaz rayonu üzrə nəzərdə tutulan tədbirlər yerinə yetirilmiş və əsas makroiqtisadi göstəricilərdə artım əldə edilmişdir. Həyatımızın bütün sahələrini əhatə edən inkişafın nəticələri göz qabağındadır. Bu dövrdə respublikamızın digər rayonlarında olduğu kimi, bizim Xaçmazda da yeni müəssisələr yaradılmış, sosial obyektlər tikilmiş, yollar çəkilmiş, çoxsaylı layihələr həyata keçirilmişdir. Azərbaycanın şimal qapısı olan Xaçmaz Şəmsəddin Xanbabayevin qayğısı və əməyi nəticəsində gündən –günə gözəlləşərək müasir bir şəhərə çevrilib. Son illər Xaçmazda gedən abadlıq, tikinti və quruculuq işlərinin miqyası genişlənib. Bunun nəticəsidir ki, Xaçmaz şəhəri 2013-cü ildə Azərbaycanın “Əfsanələr paytaxtı” adına layiq görülüb. Xaçmazda hər gün bir yeniliyin şahidi, əlamətdar hadisələrin iştirakçısı oluruq. Xaçmaza gələn hər bir qonaq onun qeyri-adi gözəlliyinə, nağıllar aləminə bənzər parklarına heyran olur . Xaçmazın da inkişafına daim yüksək diqqət və
qayğı göstərmiş Ulu öndərin həyat və fəaliyyətinin, zəngin dövlətçilik irsinin öyrənilməsi məqsədilə 2005-ci ildə Heydər Əliyev Mərkəzi inşa edilmişdir. Ümummilli Liderin genişmiqyaslı siyasi və dövlətçilik fəaliyyətini əks etdirən 430 eksponatdan ibarət muzeyi, multimedia, foto, rəsm dərnəkləri, kompyuter, konfrans və kino zalları olan Mərkəz 2010-cu ildən əsaslı şəkildə yenidən qurulmuşdur. Xaçmaz rayonunda dövlət vəsaiti hesabına üçmərtəbəli Tarix- Diyarşünaslıq Muzeyi inşa edilmişdir. Xaçmazda hər gün bir yeniliyin şahidi, əlamətdar hadisələrin iştirakçısı oluruq. Xaçmaza gələn hər bir qonaq onun qeyri-adi gözəlliyinə, nağıllar aləminə bənzər parklarına heyran olur. Onuda qeyd edək ki, Heydər Əliyev Seyrəngahı xaçmazlıların və qonaqların çox sevdikləri istirahət kompleksidir. Burada orjinal üslubda tikilmiş binalar, süni şəlalələr, fəvvarələr göz oxşayır. - 3 yeni mədəniyyət və istirahət parkı salınmışdır - 2006-cı ildə açıq səma altında Şəxsiyyətlər Muzeyi yaradılmışdır. HəmçininTarix-Diyarşünaslıq Muzeyi üçün yeni bina tikilmişdir. Xaçmaz rayonu turistlər üçün cəlbedici məkana çevrilib. Yeni turizm obyektləri, mehmanxanalar,
istirahət mərkəzləri yaradılıb. – Yetmişdən artığ yeni mehmanxana və istirahət mərkəzləri inşa edilib. - Regionların sosial –iqtisadi Dövlət Proqramlarının uğurla həyata keçirməsi nəticəsində Azərbaycanın müasir siması formalaşır. Şəhərlər gözəlləşir, kəndlər abadlaşır, yeni müəssisələr açılır, infrastruktur təzələnir. Müstəqilliyimizin son 10 ili Xaçmazın da inkişafının yeni mərhələsi olmuşdur. Bu dövrdə yeni parklar, xiyabanlar, fəvvarələr, muzeylər, saysız-hesabsız abidələr Xaçmazın rəmzinə çevrilmişdir. Ən müasir texnologiyaların tətbiq olunduğu Xaçmaz lektrik Stansiyası
respublikamızın şimal bölgəsinin elektrik enerjisinə olan təlabatının təmin olunmasında böyük əhəmiyyət malikdir. Bu stansiya, həmçinin “Şahdağ”
Qış-Yay Turizm Kompleksini də elektrik enerjisi ilə təchiz edir.

Xanlar Cəbrayılzadə